Artikel 6.1.3 van het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013 stelt dat de Vlaamse Regering voorafgaand aan de voorlopige bescherming het advies inwint bij de colleges van burgemeester en schepenen van de betrokken gemeentebesturen en de departementen of agentschappen van de Vlaamse overheid bevoegd voor ruimtelijke ordening, woonbeleid en onroerend erfgoed, leefmilieu, natuur en energie, mobiliteit en openbare werken en landbouw en visserij. Deze adviezen worden uitgebracht binnen een vervaltermijn van dertig dagen, ingaand de dag na deze van de ontvangst van de adviesvraag. Als deze termijn wordt overschreden, wordt het advies geacht gunstig te zijn. Aan deze adviesvereiste kan worden voorbijgegaan in geval van dringende noodzakelijkheid.
Geschiedenis en beschrijving
Schans XVII, waarvan de Vlaamse minister bevoegd voor onroerend erfgoed de bescherming overweegt, maakt deel uit van de negentiende- en twintigste-eeuwse verdedigingsgordel rond Antwerpen. Omstreeks 1850 werd ervoor gekozen om de landsverdediging geconcentreerd te organiseren. Antwerpen zou daarbij als nationaal reduit ingericht worden, het laatste bolwerk waar het leger, de koning en de regering zich moesten terugtrekken in afwachting van hulp uit het buitenland. Opdat de stad zo lang mogelijk stand zou houden werden een nieuwe omwalling en een kring van forten met inundatiegebieden gerealiseerd, de vesting Antwerpen.
Op het einde van de negentiende eeuw kreeg de artillerie een groter bereik, werd ze meer trefzeker en had ze een grotere uitwerking. Aanpassingen aan de vesting waren daarom noodzakelijk. Vanaf 1906 werd een tweede fortengordel verder van de stad opgericht. De binnenste fortengordel kreeg de functie van tweede verdedigingslinie en in de ruimte tussen de forten voegde men kleine betonnen schansen toe, waarvan de betonnen pantserschans XVII er één is. Deze schansen zouden met een hek verbonden worden, maar dat is nooit gerealiseerd.
Ondanks deze moderniseringen was de defensieve rol van de binnenste verdedigingsgordel ontoereikend en werd ze in 1924 opgeheven. In 1947 werden ook alle ander overblijvende verdedigingswerken van de vesting Antwerpen gedeclasseerd. In totaal bestond de historische vesting Antwerpen ooit uit 78 onderdelen: forten, schansen en omwallingen. Daarvan zijn er 57 bewaard gebleven en 29 beschermd. Het bestaande beschermingspakket omvat nog geen schansen van het vestingbouwkundige type van schans XVII.
Aanleiding en evaluatie
Aanleiding voor de bescherming van schans XVII is het waarderend onderzoek naar relicten van de vesting Antwerpen, door het agentschap Onroerend Erfgoed uitgevoerd in 2018. In de voorgaande jaren ontving het agentschap verschillende beschermingsaanvragen voor forten of schansen uit de fortengordels rond Antwerpen. De 100-jarige herdenking van de Eerste Wereldoorlog leidde tot een verhoogde belangstelling voor ons militair erfgoed. Ook de forten en schansen rond Antwerpen, die bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog het toevluchtsoord voor koning, staf en leger waren, deelden in deze hernieuwde interesse. Schans XVII wordt beschermingswaardig bevonden omdat het de best bewaarde en meest representatieve schans van de binnenste fortengordel in de vesting Antwerpen is. Door deze schans te beschermen is dit type vertegenwoordigd in het beschermd erfgoed van de vesting Antwerpen. De schans wordt beschermd omwille van de historische, architecturale en ruimtelijk structurerende waarde.
Het schanseiland van schans XVII is volledig bewaard gebleven, inclusief de gracht rond de verschansing en de strook te noorden van de schans waarop de plaatsing van het stalen veiligheidshek was voorzien. Ze zijn de voorbije decennia bijna volledig verbost. In deze schans is de aanaarding en de vuurkam het best bewaard. Ook het betonnen schansgebouw is volledig bewaard. De frontcaponnière of geschutkoepel werd opgeblazen, met schade als gevolg. De ensemblewaarde met fort VIII is vervaagd door de oprukkende bebouwing in de tussenruimte.
Als betonnen pantserwerk is de schans representatief voor de uitbouw van de vesting in de periode 1906-1914 toen de verouderde binnenste fortengordel tot veiligheidsomwalling werd omgevormd. Het is een vroeg voorbeeld van functionele betonarchitectuur. Het grondplan van schans XVII is representatief voor het grondplan van de schansen uit de binnenste fortengordel.
Ruimtelijk waren de schansen op elkaar georiënteerd, omdat hun belangrijkste functie de verdediging van de intervallen was. Samen moesten zij een ondoordringbare gordel vormen. Bijzonder aan schans XVII is de ligging op ongeveer 600 meter ten zuiden van fort VIII. Elders liggen de schansen in de intervallen tussen de forten. Dit had te maken met het feit dat fort VIII als enige in de binnenste fortengordel in het begin van de twintigste eeuw niet werd gemoderniseerd. De schansen namen hier in zekere zin de rol van het fort over. Heden maakt de schans deel uit van een open ruimte/groengebied.
Aanvankelijk had de Vlaamse overheid de intentie om de nabijgelegen schans XVI samen met schans XVII als één geheel te benaderen en samen met de tussenliggende percelen in de afbakening van de bescherming op te nemen. Deze ruimere optie botste op de vaststelling dat twee van de betrokken percelen op het gewestplan in een zone voor wonen liggen, wat een hypotheek zou leggen op de toekomstige ontwikkelingsmogelijkheden Om dit te vermijden heeft het agentschap Onroerend Erfgoed er voor gekozen om de bescherming te beperken tot de best bewaarde schans, met name schans XVII. Het perceel waarop de schans zich situeert is op het gewestplan ingekleurd als parkgebied en is privé-eigendom. Momenteel wordt ze gebruikt als berging. De bescherming hypothekeert de verderzetting van dit gebruik niet. De bescherming heeft evenmin invloed op de geplande aanleg van een keerlus en een fietspad, zoals voorzien in het RUP Keerlus Moerelei.
Advies
De dienst stadsontwikkeling/onroerend erfgoed/monumentenzorg adviseert de bescherming gunstig. Als betonnen pantserwerk is de schans representatief voor de uitbouw van de vesting Antwerpen in de periode 1906-1914 toen de verouderde binnenste fortengordel tot veiligheidsomwalling werd omgevormd. Met deze bescherming wordt een nieuw onderdeel toegevoegd aan de representatieve selectie van militaire bouwwerken van de voormalige vesting Antwerpen. Vermits het betrokken perceel zich in parkgebied bevindt, zijn de ontwikkelingsmogelijkheden zeer beperkt en vormt de bescherming daarbij geen extra hinderpaal. Deze zal daarenboven het groen karakter van de omgeving bestendigen. De eigenaar van het terrein zal voor de instandhouding en - indien nodig - restauratie van de schans beroep kunnen doen op erfgoedpremies. De beperking van het te beschermen areaal tot het perceel van schans XVII komt tegemoet aan eerdere opmerkingen aan het agentschap, waarin de onwenselijkheid van de bescherming van de percelen die in woongebied liggen werd aangehaald.
De bescherming gebeurt op basis van het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013.
Het agentschap Onroerend Erfgoed bereidt op vraag van de Vlaamse minister bevoegd voor Onroerend Erfgoed, de voorlopige bescherming als monument voor van schans XVII, Sint-Bernardsesteenweg zn, Antwerpen (Hoboken). Op 2 december 2019 vroeg het agentschap de stad om advies aangaande de voorlopige bescherming, conform het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013.
Het agentschap Onroerend Erfgoed vraagt voorafgaand aan de voorlopige bescherming van een object advies aan de betrokken gemeenten, de agentschappen en departementen van de Vlaamse beleidsdomeinen Ruimtelijke Ordening, Wonen en Onroerend Erfgoed, Mobiliteit en Openbare Werken, Leefmilieu, Natuur en Energie en Landbouw en Visserij en aan de Vlaamse Commissie Onroerend Erfgoed. De minister beslist, rekening houdend met deze adviezen, tot de voorlopige bescherming. Vervolgens organiseert de gemeente een openbaar onderzoek. Rekening houdend met de bezwaren en opmerkingen uit het openbaar onderzoek beslist de minister al dan niet tot de definitieve bescherming. De periode tussen de voorlopige en de definitieve bescherming duurt maximum negen maanden. De minister kan deze periode eenmalig met drie maanden verlengen.
Het college beslist de vraag tot voorlopige bescherming van schans XVII, Sint-Bernardsesteenweg zn, Antwerpen (Hoboken), gunstig te adviseren, maar vraagt aan de Vlaamse overheid om de eigenaar zeker te raadplegen.