2019_CBS_10301 - Scheldekaaien - Principebesluit afsprakenkader tussen Havenbedrijf Antwerpen en stad Antwerpen voor Scheldekaaien, exclusief Blue Gate Antwerp - Goedkeuring

1. Onderdelen van het afsprakenkader

Het principiële afsprakenkader omvat niet alle aspecten die de stad vandaag al opneemt in deze zone, zoals beheer en onderhoud door bedrijfseenheden Stadsontwikkeling en Stadsbeheer, heraanleg kaaizone door AG VESPA of het ligplaatsbeheer in bepaalde zones door de dienst Stadshaven. In dit principiële afsprakenkader wordt in hoofdzaak ingegaan op de issues die uitgeklaard moeten worden tussen de stad en het Havenbedrijf Antwerpen m.b.t. Scheldekaaien.

In het afsprakenkader komen volgende issues aan bod:

1. Gebiedsomschrijving en uitgangspunten;
2. Waterzijde & nautische aspecten;
3. Landzijde & Infrastructuur;
4. Financiële aspecten;
5. Overeenkomsten;
6. Overleg - aanspreekpunt;
7. Toekomstige dienstverlening door Havenbedrijf of derden.

Deze onderdelen worden hieronder kort toegelicht. Voor de meer gedetailleerde afspraken wordt verwezen naar het principieel afsprakenkader in bijlage bij het besluit.

Alvorens daarop in te gaan, is het van belang een aantal contouren van de oefening en afspraken te duiden. Naast deze oefening zijn er immers parallelle oefeningen lopend, dewelke niet aan bod komen in voorliggend afsprakenkader. Het gaat met name om Blue Gate Antwerp en infrastructuur voor watermobiliteit (pontons en steigers).

Ook voor deze items zijn, net als voor de rest van Scheldekaaien, heldere afspraken nodig rond aspecten als eigendom, gebruik en exploitatie, bouw, beheer en onderhoud, nautische bevoegdheid, e.a.. Afspraken die volgen uit deze parallelle oefeningen zullen desgevallend geformaliseerd worden in navolgende besluitvorming op het bevoegde beleidsniveau. Gelet op de urgentie van het maken van afspraken tussen stad en Havenbedrijf over de taakverdeling langsheen de Scheldekaaien, onder meer door enkele aflopende overeenkomsten eind 2019, is ervoor geopteerd om nu reeds onderstaand afsprakenkader met (uitgangs)principes op te maken en principieel ter besluitvorming voor te leggen.

Een andere parallelle oefening, betreft de opmaak van aangepaste regelgeving, noodzakelijk voor de nautische aspecten en vaak van belang voor het tijdstip waarop bepaalde afspraken tussen stad en Havenbedrijf in werking kunnen treden. De huidige regelgeving is immers niet afdoende om de stad Antwerpen alsook de Havenkapiteinsdienst van het Havenbedrijf politionele en/of volledige handhavende (bestuurlijke) bevoegdheden toe te kennen in het gebied Scheldekaaien.

Beheer, toezicht en volledige (bestuurlijke) handhaving dienen mogelijk te zijn, alvorens deze bevoegdheden zelfstandig opgenomen kunnen worden door de stad Antwerpen. Diverse Vlaamse regelgeving (Politiereglement op de Beneden Zeeschelde, en de wet van 24 november 1975, wet houdende goedkeuring en uitvoering van het Verdrag inzake de internationale bepalingen ter voorkoming van aanvaringen op zee) dient hiervoor eerst te worden aangepast.

De aanpassing aan de regelgeving is een lopende oefening en momenteel in bespreking met de bevoegde Vlaamse diensten via het Havenbedrijf. De stad en het Havenbedrijf participeren actief in dit proces.

In onderstaande onderdelen wordt beknopt ingegaan op de voorstellen van afspraken tussen stad en Havenbedrijf voor de Scheldekaaien.

2. Gebiedsomschrijving en uitgangspunten

a. Gebiedsomschrijving

Voorliggende afspraken gaan over de Scheldekaaien ten noorden van Blue Gate (exclusief), met name vanaf het Gebied voor Stedelijke Activiteiten in het zuiden tot aan de Kattendijksluis in het noorden.

b. Uitgangspunten

Een aantal uitgangspunten liggen aan de basis van het afsprakenkader:

• Een zo groot mogelijke coherentie, zowel territoriaal als qua bevoegdheidspakketten en beleid. De afspraken moeten eenduidig zijn tussen de betrokken partners (overheidsinstanties) maar ook voor de gebruiker;
• Zowel de water- als landzijde maken deel uit van de oefening. De Scheldekaaien zijn immers een stadsdeel in heraanleg, waarvan het stedelijk en toeristisch gebruik toenemen. Gebruik van waterzijde (kaaimuur) en landzijde (kaaivlak) dient vanuit dit oogpunt op elkaar afgestemd te zijn, teneinde potentiële conflicten of risico’s zoveel mogelijk te beperken;
• Efficiëntie-overwegingen in de eigen werking, zowel bij Havenbedrijf als stad, zijn meegenomen in de oefening;
• Wijzigingen in taakafspraken gebeuren op logische momenten in de tijd, zodat partijen zich tijdig en voldoende kunnen voorbereiden op de verwachte wijzigingen. Waar relevant wordt daarom in de afspraken onderscheid gemaakt tussen een overgangsperiode en definitieve situatie.

 3. Waterzijde & nautische aspecten

Het Havenbedrijf neemt in de toekomst een beperkte, welomlijnde rol op ten aanzien van de waterzijde en de nautische aspecten. De stad zal een prominentere rol gaan spelen dan vandaag. In het afsprakenkader worden taakafspraken gemaakt tussen stad en Havenbedrijf over de nautische dienstverlening t.a.v. de scheepvaart (een operationele taakverdeling is opgesteld per type schip), het peilen, het baggeren, Port Security Officer en Port Facility Security Officer, en cruisemarketing.

M.b.t. de nautische dienstverlening is het belangrijk te vermelden dat het Havenbedrijf de benoemde zone vanaf ‘vandaag’ niet meer aanwendt als wachtplaats voor zeeschepen. Het Havenbedrijf zal voor zeeschepen met bestemming en/of herkomst het Havengebied Antwerpen binnen het zeehavengebied een oplossing zoeken. Met deze beslissing geeft het Havenbedrijf de zone als het ware (terug) aan de stad en haar inwoners.

De stad Antwerpen zal een verruimde rol opnemen ten aanzien van scheepvaart in deze zone. Op basis van de huidige personeelsbezetting van de dienst Stadshaven kan deze dienst echter niet de volledige voormelde zone actief voor haar rekening nemen. De extra taakopname concentreert zich bijgevolg op de zones Sint-Andries en Zuid, het Centraal Deel, het Loodswezen en de zone Rijnkaai; in zijn geheel gaat dit van de Namenstraat (in het zuiden) tot aan de Kattendijksluis (in het noorden). Dit zijn met name de kernzones die van belang zijn voor de stedelijke gebiedsontwikkeling Scheldekaaien en het Cruiseponton in het centraal deel, voor de andere zones zal een sperverbod worden ingesteld. Het moment dat de stad deze nautische taken zal opnemen is gekoppeld aan de inwerkingtreding van het vereiste regelgevend kader.

 4. Landzijde & Infrastructuur

Het Havenbedrijf zal in de toekomst niet meer ‘aanwezig’ zijn aan landzijde en geen rol opnemen voor infrastructuur in de zone Scheldekaaien. Afspraken zijn nodig tussen de stad en het Havenbedrijf voor de overgangsperiode. Het Havenbedrijf is immers op dit moment nog (al dan niet tijdelijk) eigenaar, concessiegever en -nemer in deze zone.

Deze afspraken betreffen:

• Dienstverlening t.a.v. infrastructuur door Havenbedrijf, meer bepaald het onderhoud en de bediening van de huidige gangway alsook het plaatsen van fenders aan de huidige cruiseterminal;
• De verwijdering en/of afbraak van een aantal gebouwen en constructies (huidige gangway, loopbrug, huidige cruiseterminal, magazijn op voormalige concessie Mexiconatie);
• Ad hoc ondersteuning vanuit Havenbedrijf aan stad voor realisatie walstroom voor riviercruises aan het nieuwe cruiseponton.

5. Financiële aspecten

 Aan de taakafspraken voor waterzijde en nautische dienstverlening, en voor landzijde en infrastructuur, worden ook de nodige financiële afspraken gekoppeld. Ook voor het innen van rechten ten aanzien van de scheepvaart in voormeld gebied worden de nodige afspraken gemaakt. Daarbij wordt een onderscheid gemaakt tussen de binnenvaart – commerciële beroepsvaart enerzijds en passagiersschepen anderzijds – en de zeeschepen.

6. Overeenkomsten

Over de zone zijn verschillende overeenkomsten afgesloten, zowel overeenkomsten tussen het Havenbedrijf en de stad, alsook tussen het Havenbedrijf, de stad en DVW.

Het afsprakenkader geeft het overzicht van overeenkomsten dewelke op korte of middellange termijn aangepast dienen te worden, en op welke punten dit nodig is.

7. Overleg - aanspreekpunt

Voor de opvolging van de afspraken voor de overgangsperiode (die verschillend is voor de afzonderlijke afspraken), zullen het Havenbedrijf en de stad elkaar op regelmatige wijze informeren over de laatste stand van zake, en dat binnen de werkgroep zoals deze tot nu toe samenkwam voor het maken van de afspraken.

Op jaarlijkse basis evalueren stad en Havenbedrijf in onderling overleg de gemaakte afspraken. Aanvullende afspraken worden schriftelijk vastgelegd in een addendum bij voorliggend afsprakenkader.

8. Toekomstige dienstverlening door Havenbedrijf of derden

Indien de stad of het Havenbedrijf een derde moeten aanstellen voor een bepaalde opdracht, engageren de stad en het Havenbedrijf om in gezamenlijk overleg de meest optimale aankooptechniek te bepalen. Indien de stad gebruik zou maken van opdrachten met derden van het Havenbedrijf, wordt in principe rechtstreeks aan de opdrachtnemer betaald.

9. Vervolgtraject

Binnen de werkgroep zijn bovenstaande principiële afspraken voorbereid. Voorliggende afspraken zijn dus eveneens principieel gedragen door het directiecomité van het Havenbedrijf. Het directiecomité van het Havenbedrijf zal haar formele goedkeuring geven aan dit principieel afsprakenkader navolgend aan de principiële goedkeuring van het afsprakenkader door het college.

Daarna dient dit principieel afsprakenkader uitgewerkt te worden in een contractueel afsprakenkader, dit onder de vorm van een overeenkomst tussen stad en Havenbedrijf die ter goedkeuring zal worden voorgelegd aan de gemeenteraad.

De Scheldekaaien (zoals verder nader omschreven) in Antwerpen hebben de laatste decennia een evolutie doorgemaakt. In de jaren ’90 werden ter hoogte van deze zone nog volop schepen geladen en gelost. Het Havenbedrijf Antwerpen (hierna Havenbedrijf) was hierdoor, naast de stad Antwerpen en het Vlaams Gewest, een natuurlijke partner t.a.v. deze zone.  De overslag van goederen ter hoogte van deze zone nam gestaag af.

Niettemin hebben de Scheldekaaien vandaag nog een bepaalde, weliswaar gewijzigde, functie behouden langs waterzijde. Zo is deze zone vandaag voor het Havenbedrijf nog steeds van belang als wachtplaats voor de scheepvaart. Ook werkschepen meren er aan, zoals de schepen die de Vlaamse overheid voor het baggeren en ophalen van drijfvuil inzet in de vaargeul van de Schelde.  

Het cruisetoerisme met zowel zee- als riviercruises kreeg sinds de eeuwwisseling verder vorm, onder meer met een eigen cruiseterminal ter hoogte van Scheldekaai 20-21. De realisatie van een nieuw cruiseponton en -terminal in en ter hoogte van het Steen zijn vandaag in volle uitbouw. De ingebruikname van dit nieuw toeristische onthaalpunt is gepland in 2021.

Opleidingsschepen zoals de Tall Ships en schepen die rondvaarten verzorgen, lopen deze zone nog steeds aan. In het kader van ‘Slim naar Antwerpen’ is ook de Waterbus een nieuwe maar vaste partner. Het passagiersvervoer ter hoogte van deze zone is recent sterk toegenomen en de verwachting is dat deze trend zich in de toekomst voortzet.

Ook de heraanleg van de Scheldekaaien ging, na de opmaak en goedkeuring van het masterplan (2010, jaarnummer 8556), de afgelopen jaren van start. In heel wat deelgebieden is de kaaimuurstabilisatie door De Vlaamse Waterweg (hierna: DVW) afgelopen of lopend. Navolgend kunnen DVW en AG VESPA aan de slag met de realisatie van de verhoogde waterkering en heraanleg van het openbaar domein. De afgelopen stedelijke legislatuur zijn een gedeelte van de zone Sint-Andries en Zuid volledig afgewerkt en weer opengesteld voor het publiek. De komende jaren worden deze werken doorgezet in andere deelgebieden van de Scheldekaaien. De zone ontwikkelt zich verder en wordt zo meer en meer stedelijk openbaar domein waar inwoners, bezoekers en toeristen graag vertoeven.

Niet alleen op het terrein, maar ook juridisch-planologisch, ontstond de afgelopen jaren een gewijzigde situatie. De Vlaamse regering heeft op 24 oktober 2014 het gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan (GRUP) afbakening van het zeehavengebied Antwerpen (rechter Scheldeoevergebied) definitief vastgesteld. De Scheldekaaien liggen hierdoor buiten het afgebakende Zeehavengebied Antwerpen. Dit heeft tot gevolg dat het Havenbedrijf en zijn Havenkapiteinsdienst niet ten volle bevoegd zijn en dat de verordeningen voor het havengebied er niet langer gelden.

Ondanks het feit dat deze zone momenteel formeel buiten het bevoegdheidsgebied van de Havenkapiteinsdienst ligt, nemen verschillende diensten van het Havenbedrijf nog steeds taken op in deze zone. Ook is het Havenbedrijf eigenaar, concessienemer en -gever van bepaalde onroerende goederen of gebieden ter hoogte van deze Scheldekaaien.
De Stadshavendienst, onder leiding van de stadshavenmeester, neemt in deze zone eveneens taken op, bijvoorbeeld het ligplaatsbeheer van de riviercruiseschepen en de planning aan het ponton Steenplein – evenwel zonder dat deze ook over formele bevoegdheden beschikt.

Welke instantie – stad Antwerpen, Vlaamse overheid, Havenbedrijf Antwerpen – welke rol opneemt of dient op te nemen in deze zone was (en is) onduidelijk. Zowel binnen de stad Antwerpen als het Havenbedrijf groeide de overtuiging om deze situatie uit te klaren. Binnen de stad Antwerpen was deze onduidelijkheid de aanleiding om aan Visit Antwerpen en Stadshavendienst (2016_CBS_08457) en AG VESPA (2018_CBS_6924) opdrachten te geven tot het uitwerken van afspraken rond cruisebeleid, nautische taakverdeling en de bouw en exploitatie van watergebonden infrastructuur.
Deze laatste opdracht initieerde een proces waarin stad en Havenbedrijf het afgelopen jaar in overleg gingen over de taakstelling en -verdeling langsheen de Scheldekaaien. Ook een aantal aflopende (eind 2019 of eind 2020) overeenkomsten tussen stad en Havenbedrijf, of tussen Havenbedrijf en derden, voor de huidige cruiseterminal en de werking errond, noopten tot het maken van afspraken tussen stad en Havenbedrijf.

Verschillende overlegmomenten vonden plaats waarbij volgende kabinetten en diensten waren betrokken: kabinet burgemeester, kabinet financiën, toerisme en mobiliteit, kabinet haven en stadsontwikkeling, AG Vespa,  Maatschappelijke Veiligheid/Stadshaven, Visit Antwerp, Stadsontwikkeling/Beheer en Onderhoud, dienst Algemeen Directeur en het Havenbedrijf Antwerpen.

Het principiële afsprakenkader tussen stad en Havenbedrijf bevat een onderdeel ‘financiële aspecten’ waarbinnen de nodige afspraken zijn gemaakt tussen beide partijen.

Het merendeel van de kosten wordt daarbij gedragen door het Havenbedrijf.

Voor het innen van scheepvaartrechten zijn ook afspraken gemaakt, dewelke langs stadszijde onlangs is gefaciliteerd door de goedkeuring van een gewijzigd retributiereglement inname ligplaatsen stedelijk havengebied Antwerpen en Scheldekaaien ‘zone stad’ (2019_GR_00562).