2022_CBS_09683 - Stad aan het Water. Scheldekaaien- Goedkeuring - Loodswezensite - Openbaar domein en geïntegreerd namenmonument. Voorontwerp - Goedkeuring

Op 9 juli 2010 (jaarnummer 8556) keurde het college het Masterplan Scheldekaaien goed. In het Masterplan Scheldekaaien wordt de zone van het Bonapartedok en het Loodswezen beschouwd als scharnierpunt tussen de centrale kaaizone en het Eilandje. Het Masterplan Scheldekaaien vormt het raamwerk voor het nieuw openbaar domein dat op de Loodswezensite gerealiseerd wordt. Het deelgebied Loodswezensite omvat in voorliggende opgave de Scheldekaaien vanaf de Bonapartesluis tot aan het Noorderterras.
Op 20 september 2010 (jaarnummer 1134) en op 20 december 2010 (jaarnummer 1713) keurde de gemeenteraad de principeovereenkomst Scheldekaaien goed. De principeovereenkomst regelt de samenwerking tussen de stad Antwerpen en De Vlaamse Waterweg met het oog op de inrichting van de Scheldekaaien conform het Masterplan Scheldekaaien. Voor de heraanleg van de kaaien op de Loodswezensite wordt een realisatieovereenkomst afgesloten tussen de stad Antwerpen, AG Vespa en De Vlaamse Waterweg rond de aanpak, integratie en financiering van de verhoogde waterkering conform de reeds heraangelegde delen van de Scheldekaaien.
AG Vespa verwierf in 2018 een erfpachtrecht op de Loodswezensite van de Vlaamse Regering voor een termijn van 79 jaar om tot een kwalitatieve gebiedsontwikkeling te kunnen komen, passend binnen het Masterplan Scheldekaaien. De looptijd van de erfpacht is afgestemd op de looptijd van de concessie die de stad elders op de kaaien heeft. Momenteel wordt de zakelijke structurering van de Loodswezensite herbekeken tussen stad Antwerpen en Vlaanderen met het oog op de realisatie van een Vlaams Culinair Centrum in het Loodsengebouw. Hierbij zal verdere afstemming gebeuren tussen stad Antwerpen en Vlaanderen inzake uitwerking van het openbaar domein, de waterkering in en langs gebouwen en de huisvesting van de Brabo loodsdiensten.
Op 29 maart 2019 (jaarnummer 2856) besliste het college het projectgebied Loodswezen als zoekzone te definiëren voor een geïntegreerd namenmonument en memoriaal ter herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Dit nieuw verbindend namenmonument moet het mogelijk maken de geschiedenis van de stad Antwerpen te verweven met de hedendaagse beleving ervan, én over te dragen aan volgende generaties bewoners en bezoekers.
Op 25 november 2019 (jaarnummer 652) keurde de gemeenteraad de beheersovereenkomst met AG Vespa 2019-2024 goed met afspraken over de regie van stadsprojecten en uitvoering van openbaar domein.
Op 3 april 2020 (jaarnummer 3084) keurde het college de opdracht aan AG Vespa goed voor het begeleiden van stadsprojecten waaronder de Loodswezensite.
Op 17 juli 2020 (jaarnummer 6227) keurde het college het kader goed voor de aanpak van de parkings op de Scheldekaaien met een doorstart van een technische, financiële en juridische haalbaarheidsstudie voor parking Loodswezen, in afstemming met de ontwikkeling van de Loodswezensite.
Op 16 oktober 2020 (jaarnummer 8583) keurde het college de begeleiding en de aanpak van de gebiedsontwikkeling op de Loodswezensite met een geïntegreerd namenmonument en memoriaal ter herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog goed.
Op 12 februari 2021 (jaarnummer 1193) keurt het college de principes en de randvoorwaarden voor de realisatie van de ondergrondse parking Loodswezen goed.
Op 30 april 2021 (jaarnummer 3433) keurde het college de projectdefinitie voor het openbaar domein en geïntegreerd namenmonument en memoriaal ter herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog op de Loodswezensite goed.
Op 14 januari 2022 (jaarnummer 244) nam het college kennis van de gunning van het ontwerpteam voor de realisatie van het openbaar domein en geïntegreerd namenmonument en memoriaal ter herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog op de Loodswezensite.
Op 17 december 2021 (jaarnummer 10085) keurde het college principieel goed om het Loodswezen en de Boeienloods in te zetten voor de oprichting van het Vlaams Culinair Centrum, rekening houdend met de geformuleerde aandachtspunten inzake afstemming met ontwerp openbaar domein en monument-memoriaal.
Op 19 april 2022 (jaarnummer 00054) verleende districtsraad Antwerpen positief advies over het schetsontwerp Loodswezensite – Openbaar domein en geïntegreerd namenmonument mits voorwaarden.
Op 22 april 2022 (jaarnummer 03169) keurde het college het schetsontwerp Loodswezensite – Openbaar domein en geïntegreerd namenmonument goed.

De Loodswezensite is gelegen in het noorden van de stad Antwerpen en is een van de zeven deelgebieden die onderdeel zijn van het Masterplan Scheldekaaien. In de projectdefinitie goedgekeurd door het college op 30 april 2021 (jaarnummer 3433) werden de ambities en verwachtingen rond de opdracht geformuleerd.

• realisatie masterplan Scheldekaaien: scharnierpunt tussen de centrale kaaizone en de dokken van het Eilandje;
• integratie monument-memoriaal ter nagedachtenis van de slachtoffers van WOII;
• de heraanleg van de Scheldekaaien Loodswezen integreert de verhoogde waterkering en beschermt de stad tegen hoge waterstanden;
• ensemble van monumenten en bebouwing;
• groen als extra dimensie tussen erfgoed en water;
• tweede leven voor Bonapartesluis en Margueriedok.

Deze ambities werden vertaald in het schetsontwerp dat werd goedgekeurd door het college op 22 april 2022 (jaarnummer 03169) en verder uitgewerkt in het voorontwerp.

Voorontwerp
 Integratie waterkering
Het verhogen van de waterkering in het kader van het Sigmaplan vormt het basismotief voor de heraanleg van het kadelandschap. De kwaliteit van het ontwerp is sterk afhankelijk van de landschappelijke integratie van deze ophoging tot 2,25m boven de kade. De reconstructie van de oude vlietmuren vormt de hoofdstructuur van de waterkering. In de vlieten wordt het maaiveld gradueel opgetrokken tot het vast drempelpeil van 80cm om in het midden te werken met een mobiele waterkering. Deze mobiele waterkering garandeert een continu en open traject vanuit het bestaande stedelijk weefsel, met belangrijke zichtassen tussen stad en water. Tussen de vlietmuren wordt het reliëf boven de archeologisch waardevolle zones opgetrokken, als hellend grasvlak, terras of robuuste trappenpartij. Deze grondmassa‘s fungeren als waterkering en garanderen het behoud van de ondergrondse archeologie. Door de waterkering intelligent te positioneren en zijn morfologie aan te passen volgens de verschillende deelzones die hij doorkruist, wordt deze niet als lijnvormige barrière ervaren.
 

Een groen ontwerp met tuinen en een namenmonument met zicht op de Schelde
 In het voorontwerp Loodswezen wordt de kade vergroend als een park met verschillende tuinen en worden de voormalige vlieten (Brouwersvliet, Sint-Pietersvliet en Koolvliet) opnieuw visueel uitgewerkt als een verbinding tussen stad en stroom, genaamd ‘vliettuinen’. Langs weerszijden van de voormalige vlieten wordt het namenmonument geïntegreerd. Langs stadszijde vormen de vliettuinen “de entrees” tot het projectgebied. Tussen en naast de drie vliettuinen zijn verschillende zones zichtbaar in het ontwerp.

• Vliettuinen
  Gelegen tussen stad en stroom verbinden de voormalige vlieten de binnenstad met de kaaien. De kaaimuren van de vlieten lenen zich perfect als drager voor de gedenkmuren van het Namenmonument. De zes gedenkmuren langs de vlieten bakenen drie intiemere herinneringstuinen af. Deze tuinen hebben een licht glooiend reliëf waarin afvloeiend hemelwater opgevangen zal worden om het lokaal te infiltreren. Deze drie wadi’s worden
   aangeplant met waterminnende vegetatie, op de plaats waar vroeger het water de stad in liep. Centraal op het hoogste punt komt er een klein verhard pleintje waarop de mobiele waterkering is geïntegreerd. Bijkomende zitelementen creëren een plaats van bijeenkomst in het midden van de herinneringstuin, omgeven door een bloemrijke vegetatie. Hier vindt een bezoeker intimiteit te midden van de grootschaligheid van de kaaien.
• Pocketparken rond het Loodswezengebouw en de Boeienloods
   De zone met pocketparken rond het Loodswezengebouw en de Boeienloods onderscheidt zich van de rest van de kaaien door de opmerkelijke erfgoedwaarde en de sterke relatie met het water. Een keermuur met zittrappen beschermt het Loodswezenmonument van het stijgende waterniveau. Aan stadszijde komt een glooiende, ommuurde stadstuin die aansluit op de stad. De Boeienloods zal op een subtiele manier, en met respect voor het erfgoed, mee onderdeel van de waterkering vormen waardoor de buitenruimte rondom het gebouw een optimale relatie met de kaaivlakte en de rivier kan uitbouwen.
• Scheldetreden
   De zone met de zogenaamde ‘Scheldetreden’, een trappenpartij, is bruikbaar als zit- en rustplek, maar is bij gelegenheid ook bruikbaar voor laagdynamische, serene evenementen of ceremonies. Deze plek kenmerkt zich door grotere oppervlaktes aan groen. De kruidlaag is een doorlopend thema die het geheel een seizoenaliteit en voldoende volume geeft. Omwille van de vraag naar voldoende transparantie, situeert de struiklaag zich voornamelijk aan de randen en in kleinere eilanden. De boomlaag kenmerkt zich door een mengverband van meerstammige en hoogstambomen. Dit stammenspel evoceert een bossituatie zonder de densiteit van een bos.
• Ligweide
   De zone met ligweide is met zicht op de Schelde uniek en uitnodigend. Ook vanaf de Schelde laat het ontwerp zich duidelijk lezen met een lager gelegen gedeelte met uitgestrekt gazon en een hoger gelegen landschap met hoogstammig groen. Er wordt een cirkelvormig zitelement in baksteen, verwerkt in de helling van de ligweide. Dit zitelement verwijst naar de archeologische restanten van de ‘Stenen kraan’ die zich eronder bevindt. Een steiler talud wordt aan stadszijde beplant als buffer naar de drukke achterliggende kaaiweg. 
• Busdrop-off met groenbuffer
   In het meest zuidelijke deel vindt het projectgebied aansluiting met de aanleg van het Centraal Deel van de Scheldekaaien. In de materialiteit van de verharding wordt de historische stadsplattegrond onder en rond de hangars leesbaar. De historische Mattestraat brengt toeristen van de cruiseschepen onder de hangar naar deze nieuwe bus drop-off zone voor 10 bussen. Het op- en aanrijden van bussen wordt gescheiden van de serene vliettuin door een brede groenbuffer. Deze groenzone wordt uitgewerkt als getrapte tuin die op zijn hoogste punt een uitzicht biedt over de Schelde. Bezoekers vinden er een koele, schaduwrijke plek om te wachten op hun bus.

Diverse beplanting
 Het ontwerp heeft een uitgesproken en duidelijke klimaatambitie. Zo worden er koelteplaatsen ontworpen en is er in het ontwerp ook veel aandacht voor de keuzes van beplanting. De soorten beplanting worden afgestemd op de eigenheid van de plek (lokale groeicondities, beschikbare wortelruimte, standplaats, bezonnings- en vochtigheidsgraad) waardoor de beplanting varieert naargelang de zone. Het gehele parklandschap draagt bij tot de rust en sereniteit die het namenmonument vraagt. Toch is de stedelijke ruimte zo ontworpen dat ze ook ruimte creëert voor ontspanning met een kwalitatief, groen openbaar domein dichtbij het centrum van de stad.

Materialisatie
In de uitwerking van het definitief ontwerp is het gebruik van robuuste en onderhoudsvriendelijke materialen een algemeen aandachtspunt. De materialen dienen niet alleen esthetisch maar ook functioneel geschikt en bestand te zijn tegen voorzien en onvoorzien gebruik. Zo zullen in het definitief ontwerp skatewerende maatregelen en materialen worden geïntegreerd zodat het wenselijk gebruik wordt gestuurd door deze ingrepen.

Kaaivlakte inclusief Wall of Remembrance  

Een namenmonument als onderdeel van het openbaar domein
 Met het voorontwerp werd een geïntegreerd ontwerp opgemaakt dat zowel de doelstellingen uit het masterplan Scheldekaaien combineert met deze voor het namenmonument.
Het namenmonument herdenkt alle slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Antwerpen en omvat een inclusieve namenlijst van alle dodelijke slachtoffers, ingedeeld in de vier verschillende slachtoffergroepen met name de slachtoffers van de Holocaust, burgerlijke slachtoffers van nazigeweld, burgerlijke slachtoffers van militair geweld en militaire slachtoffers. De omvang van de verschillende slachtoffergroepen zal door het grote aantal namen zichtbaar gemaakt worden.
De site tussen het Noorderterras en het Bonapartesluis wordt gekenmerkt door enerzijds de unieke locatie langs de Schelde en anderzijds de historische vlieten die het doorsnijden. Deze voormalige binnenstedelijke havens zijn nog zichtbaar in het huidige stratenpatroon van de aanliggende binnenstad. De vlietmuren werden gebruikt als basis voor het ontwerp van het namenmonument.
Zo worden er drie grote verbindingen gemaakt daar waar vroeger het water vloeide. Via deze corridors zal de binnenstad maximaal verbonden worden met de kaaien. De drie vlieten staan haaks op de langsrichting van de Scheldekaaien en bakenen de verschillende deelzones af waar de vaste waterkering opgetrokken wordt: de pocketparken, de Scheldetreden en de ligweide. Daar waar de waterkering niet door vaste structuren wordt gerealiseerd, zoals in de vliettuinen, zal er gebruik gemaakt worden van mobiele keermuren.
De vlieten, die vroeger het water in de historische stad trokken voor de handel, worden zo de basis voor de toekomstige stad, die zich beschermt tegen het opkomende water terwijl het de ruimte vrijmaakt voor meer groen en recreatie op de Scheldekaaien. Het geheugen van de stad Antwerpen wordt zo onthuld, hersteld en vernieuwd.

Namenmonument: 6 gedenkmuren bakenen de 3 herinneringstuinen af
 De herinneringstuinen brengen verschillende gemeenschappen en generaties samen en fungeren als kleinschalige ontmoetingsruimte en stilteplek op de kaai. De historische vlietmuren kaderen een open perspectief naar de Schelde enerzijds, en naar de Stad anderzijds. Het geheel van de gedenkmuren en de herinneringstuinen creëert een memoriaal, waarbij de geschiedenis van de stad, de hedendaagse beleving van de waterkering en het herdenken van de slachtoffers samen komen in één sterk gebaar.
De meest noordelijke muur werd gereserveerd voor de empathische tekst. Op deze muur zullen geen namen komen. Het wandelpad werd op deze plaats verbreed en er werd zitgelegenheid gecreëerd. Op deze manier kan deze plaats fungeren als ontmoetingsplaats en verzamelpunt van het namenmonument. Het wordt als het ware het ‘adres’ van het namenmonument.
De gedenkmuren zijn ontworpen als een expressie van zowel de individualiteit van elk slachtoffer als de collectiviteit van de slachtoffergroepen. De naam van elk slachtoffer wordt op een afzonderlijke natuursteen gegraveerd om de individualiteit van elke getroffene te benadrukken. De verschillende stenen worden per slachtoffergroep langsheen de vlietmuren geplaatst. Het grote aantal afzonderlijke stenen, en dus slachtoffers, zal indrukwekkend zijn en zal zo helpen om het drama van de Tweede Wereldoorlog beter te begrijpen. Ze worden alfabetisch gerangschikt zodat een bepaalde persoon eenvoudig terug te vinden is.
De gedenkmuur bestaat uit een stapeling verschillende natuurstenen. Elke steen heeft een hoogte van 4,7cm en een variabele lengte afhankelijk van zijn naam. In de namenlijsten staat de geboortedatum van de slachtoffers vermeld. De leeftijd van elk slachtoffer wordt vertaald in de keuze van de steen. Per geleefd decennium wordt een andere natuursteen gebruikt, van een lichtere naar een donkere tint. Op die manier wordt duidelijk hoe mensen van elke leeftijd slachtoffer werden van het geweld. Er ontstaat bovendien ook een verwantschap over de groepen heen, die de gedeelde menselijkheid van de verschillende slachtoffers uitdrukt. Het ontwerp laat ook toe om in te spelen op de tactiliteit van de compositie. Dit kan door een variabele ruwheid of door de stenen per kleur lichtjes naar voor of achter te positioneren. Deze lichte verschuivingen creëren een interessant en
veranderlijk schaduwspel afhankelijk van de lichtinval. Deze variatie in positie laat ook toe dat blinden of slechtzienden deze informatie kunnen waarnemen. Zo slagen we er in een inclusief en breed publiek aan te spreken. Het materialenpalet bestaat uit 10 zorgvuldig gekozen natuursteensoorten die verschillen in kleur, textuur en tekening. Het onderzoek naar de kleuren en types van de natuurstenen zal in een volgende ontwerpfase verder gezet worden.
Onderaan wordt een plint in blauwe hardsteen voorzien net boven het drempelpeilniveau (7,90m TAW). Op het waterniveau van de 100-jarige storm, beschermt de plint de onderste namen en vormt tevens ook een klein altaar waar nabestaanden bloemen, kaarsen of gedenksteentjes kunnen achterlaten. Ze vormen het sluitstuk van de gedenkmuur.
Het Namenmonument verweeft de geschiedenis van de stad met het geheugen van haar bewoners. Het ontwerp kiest resoluut voor een ingreep op schaal van de site, in relatie met de stad. De plaatsing van de namen in de vlietmuren nodigt de bezoeker uit om een wandeling langsheen de herinneringstuinen te maken. In totaal zijn er 336 lopende meter aan gedenkmuren, opgemaakt uit meer dan 25.000 gedenkstenen. Er zullen zo verschillende parcours ontstaan, per aparte slachtoffergroep en voor het geheel van de groepen. De verschillende deelruimtes die de herinneringstuinen afbakenen laten toe om zowel grootschalige als kleinschalige WOII-herdenkingen te organiseren.
Jaarlijkse ceremonies kunnen op de kade plaatsvinden en kunnen afhankelijk van de schaal van de bijeenkomst gebruik maken van de ligweide of de Scheldetrappen bij een toespraak. Educatieve bijeenkomsten of klasuitstappen kunnen ook de trappenpartij benutten als amfitheater terwijl kleinere groepen zich kunnen verzamelen op en rond de zitbanken in de herinneringstuinen. De herinneringstuinen in de vlieten dienen ook als memoriaal. In sterke dialoog met de natuur, bieden ze plaats voor ontmoeting, rust en reflectie. Bovendien hypothekeert het Namenmonument het dagdagelijkse gebruik van de Scheldekaaien niet. Met haar natuurlijke inrichting met veel vegetatie vormt het geheel aan groene ruimten op de Scheldekaaien een complement aan de stenen vlakte aan Sint-Andries & Zuid. Naast de namenroute langsheen de gedenkmuren, kunnen ook andere sporen uit het verleden ontdekt en bezocht worden. Een geïllustreerd kaartje kan de bezoeker begeleiden in deze wandeling doorheen het geheugen van de stad.

De goedkeuring voor het bovenlokaal stadsontwikkelingproject ‘heraanleg Scheldekaaien’ is een bevoegdheid van het college volgens het besluit van de gemeenteraad van 31 mei 2021 (jaarnummer 2021_GR_00309) waarmee de bovenlokale locaties werden vastgelegd. De Scheldekaaien zijn daarin opgenomen als bovenlokale locatie.

De verschillende zones worden bij voorkeur in één fase gerealiseerd maar kunnen indien nodig opgesplitst worden.
In de eerste fase wordt de nieuwe waterkering opgetrokken uit vaste en mobiele delen. De vaste elementen omvatten alle muren, trappen, zitbanken en grondlichamen die het water weren tot 9,25m TAW. De bestaande waterkeringsmuur blijft operationeel tijdens deze werken en wordt pas afgebroken na realisatie van de nieuwe waterkering. Eens deze technische werken afgerond zijn kan de kaaivlakte aangelegd worden.

De gegraveerde natuurstenen met de namen worden nadien als zelfdragende stapeling voor de waterkeringsmuur van de vlieten geplaatst. Van belang voor de fasering en vooropgestelde timing zijn de tijdige afstemming met de slachtoffergroepen en het lopende onderzoek naar de namen en de beschikbaarheid van uitvoeringsbudget voor het namenmonument.
De heraanleg en bouw van de nieuwe waterkering van de kaaizone Loodswezen gaat volgens huidige planning van start in 2024.

Voor het openbaar domein, project Loodswezen is er in het meerjarenplan 2020-2025 van de stad Antwerpen een budget beschikbaar van 8.137.500,13 EUR inclusief btw op het boekingsadres:  SUB_NR/INTERN/5291610000/226/2WNS020201P07231/2SA050610.
Voor het monument en memoriaal is in het meerjarenplan 2020-2025 van de stad Antwerpen een budget beschikbaar van 490.900,00 EUR inclusief btw op het boekingsadres SUB_NR/INTERN/5322600000/270/2BRS020201P09498/2SA070729. Dit bedrag is voorzien voor de ontwerp- en studiekosten voor het namenmonument. Middelen voor de effectieve realisatie van het namenmonument zijn momenteel niet opgenomen in het stedelijk meerjarenplan. De aanbesteding van de werken met betrekking tot het openbaar domein worden gepland in 2023. Voor de realisatie van het namenmonument zal in het bestek van de realisatie van het openbaar domein een voorwaardelijk deel worden opgenomen dat zal kunnen worden gelicht/gegund, wanneer er budget beschikbaar is voor de realisatie van het namenmonument.