De bescherming van de parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw Altijddurende Bijstand is een gevolg van de de herinventarisatie van het twintigste-eeuws erfgoed van de stad Antwerpen. Naar aanleiding van de opmaak van het parochiekerkenplan, de langetermijnvisie over de toekomst van de Rooms-katholieke parochiekerken, voerde de stedelijke dienst monumentenzorg een screening uit naar de erfgoedwaarde van de Antwerpse parochiekerken. Onderzoekers van het agentschap Onroerend Erfgoed maakten daarna een evaluatie op van de 23 naoorlogse parochiekerken.
Van de 23 onderzochte naoorlogse parochiekerken werden er 16 weerhouden voor opname in de inventaris van het bouwkundig erfgoed. Wegens de specificiteit van de naoorlogse religieuze architectuur, werden deze kerken ook getoetst aan de Vlaamse context. Uit deze evaluatie kwamen drie Antwerpse parochiekerken naar voor als beschermenswaardig: de kerk Pius X te Wilrijk, de kerk Sint-Anna ten Drieën op Linkeroever en de Onze-Lieve-Vrouw Altijddurende Bijstand te Deurne.
De parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw Altijddurende Bijstand in Deurne uit 1966-1968, ontworpen door architect Alfons Hoppenbrouwers, is weerhouden als eigenzinnig en typologisch vernieuwend voorbeeld van de eerste generatie post-conciliaire kerken. De kerk behoort samen met het Ontmoetingscentrum Westrand in Dilbeek tot de belangrijkste realisaties van de architect, exemplarisch voor de naoorlogse Sint-Lucasarchitectuur en de invloed van het klooster Sainte Marie de La Tourette door Le Corbusier. Het is één van de meest vooruitstrevende voorbeelden van naoorlogse architectuur in België. Naast de architectuur ontwierp Hoppenbrouwers ook het interieur en het meubilair als een Gesamtkunstwerk. Met hun elementaire, zuivere vormgeving en ruwe materialiteit complementeren deze objecten het streng brutalistisch karakter van het gebouw. Het enige kunstwerk in dit minimalistisch concept is het monumentaal kruis van Jean-Paul Laenen. De parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw Altijddurende Bijstand wordt op basis van bovenstaande kwaliteiten beschermd omwille van de historische, architecturale en artistieke waarde.
De dienst Stadsontwikkeling/Onroerend Erfgoed/Monumentenzorg adviseert het voorliggende voorstel tot bescherming gunstig. Het algemeen belang van de parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw Altijddurende Bijstand te Deurne wordt uitvoerig gedocumenteerd en de verschillende erfgoedwaarden uitgebreid geduid in de inhoudelijke nota bij het beschermingsdossier, opgemaakt door het agentschap Onroerend Erfgoed. De dienst vraagt wel om de gevolgen van de bescherming voor een eventuele herbestemming of herinrichting te expliciteren bij de beheersmaatregelen.De bescherming maakt het daarnaast mogelijk om bij onderhouds- en of restauratiewerken een erfgoedpremie te bekomen.
Het district Deurne adviseert de voorgenomen bescherming gunstig. De kerk bekleedt een belangrijke plaats binnen het architecturaal patrimonium van het disctrict.
De dienst Sociale dienstverlening/Gemenschapsvorming/Gemeenschapsondersteuning adviseert de bescherming ongunstig. De bescherming biedt zowel kansen als bedreigingen in geval van een herbestemming. De herbestemmingsmogelijkheden worden door de bescherming beperkt tenzij voorgestelde ingrepen pragmatisch worden beoordeeld.
De bescherming gebeurt op basis van het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013.
Het agentschap Onroerend Erfgoed bereidt op vraag van de Vlaamse minister bevoegd voor Onroerend Erfgoed de bescherming als monument voor van de parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw Altijddurende Bijstand in Deurne. Op 30 augustus 2018 vroeg het agentschap de stad Antwerpen om advies aangaande de voorlopige bescherming.
Het agentschap Onroerend Erfgoed vraagt voorafgaand aan de voorlopige bescherming advies aan de betrokken gemeenten, de agentschappen en departementen van de Vlaamse beleidsdomeinen Ruimtelijke Ordening, Wonen en Onroerend Erfgoed, Mobiliteit en Openbare Werken, Leefmilieu, Natuur en Energie en Landbouw en Visserij en aan de Vlaamse Commissie Onroerend Erfgoed. De minister beslist, rekening houdend met deze adviezen tot de voorlopige bescherming. Vervolgens organiseert de gemeente een openbaar onderzoek. Rekening houdend met de bezwaren en opmerkingen uit het openbaar onderzoek beslist de minister al dan niet tot de definitieve bescherming. De periode tussen de voorlopige en de definitieve bescherming duurt maximum negen maanden. De minister kan deze periode eenmalig met drie maanden verlengen.
Het district Deurne adviseert de bescherming gunstug. De brutalistische kerk van Alfons Hoppenbrouwers is een schitterende uitwerking van de (toen erg vooruitstrevende) ideeën die de opdrachtgever en de architect deelden over wat een moderne kerk moest zijn. Hoppenbrouwers heeft bovendien als architect niet zo’n groot oeuvre nagelaten en deze parochiekerk is exemplarisch.
Het gebouw is nog steeds een stevig modern landmark, in een vreemd huwelijk met het kasteel Bisschoppenhof (waarvan de oudste delen dateren uit de 13e eeuw) en het modernistische paviljoen van de socialistische jeugdvereniging De Rode Valken, van architect Roger Groothaert (cf Vleeshuiswijk en verbouwing kasteel Boekenberg en Chinese pagode).
Het feit dat de voormalige kerk van architect Jef Huygh eerder toevallig nooit werd gesloopt maar geïntegreerd in de aanpalende school, is mooi meegenomen voor de geïnteresseerde bezoeker.
Los van de liturgische functie kan het kerkgebouw heel wat andere interessante invullingen krijgen, waarbij je kunst, cultuur en architectuur kan verweven.
Alles pleit er dus voor om het gebouw te beschermen als monument en het - al dan niet als ‘levende’ kerk - te bewaren voor de toekomst.
Gezien de historische, architecturale en artistieke waarde die uit het beschermingsdossier naar voorkomt, adviseert de dienst stadsontwikkeling/onroerend erfgoed/monumentenzorg de bescherming gunstig.
Het kerkenbeleidsplan formuleert geen voorkeurscenario voor de parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw Altijddurende Bijstand. De toekomstvisie moet volgens het plan worden bekeken met de buurkerken Blijde Boodschap en Heilige Familie.
De waarde van het monument ligt onder andere in het totaalconcept van architectuur en inrichting. Dit heeft invloed op de herbestemmingsmogelijkheden. Het is nuttig de gevolgen van de bescherming vooral met betrekking tot de herinrichting van het interieur duidelijk aan te geven.
Toetsing aan de lange termijnvisie in het kerkenbeleidsplan
De toekomstvisie zoals ook geformuleerd in het kerkenbeleidsplan geeft een voorkeurscenario voor herbestemming van de hoofdruimte. Bescherming biedt daarvoor zowel kansen als bedreigingen.
In elk geval wordt de mogelijkheden voor ander gebruik kleiner, tenzij bij een pragmatische beoordeling van voorgestelde ingrepen.
Scenario’s:
Rekening houdende met de eigenschappen van het gebouw en de toekomstvisie op het pastorale gebruik komt het kerkgebouw in aanmerking voor de volgende scenario’s:
Valorisatie (behoud eredienstfunctie): niet wenselijk
Medegebruik (erediensten): mogelijk
Delen in tijd (nevengebruik): mogelijk
Opdelen hoofdruimte: mogelijk
Herbestemmen hoofdruimte: voorkeur
Sloop: niet wenselijk
Visie:
Het moderne kerkgebouw en de site met de stadspastorij en de aanpalende eigendommen van het bisdom geven interessante mogelijkheden. De inpandige kapel kan eventueel de eredienstfunctie herbergen. De toekomstvisie voor dit kerkgebouw dient samen te worden bekeken met de buurkerken Blijde Boodschap en Heilige Familie.
Het college beslist de voorlopige bescherming van de parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw Altijddurende Bijstand ongunstig te adviseren.