Na de aankondiging van de eind 2020 geplande verhuis van het algemeen ziekenhuis ZNA Stuivenberg naar het nieuwe ZNA Cadix werd begin 2017 gestart met de voorbereidingen voor een stadsvernieuwingsproject voor de Stuivenbergsite.
De gasthuissite heeft een oppervlakte van circa 5 ha en vormt een bouwblok tussen de Lange Beeldekensstraat, Boerhaavestraat, Pothoekstraat en Pesthofstraat. De site vormt een van de grootste bouwblokken van het stadsdeel Antwerpen Noord.
Het Stuivenberggasthuis werd door architectenassociatie Bilmeyer-Van Riel gebouwd in 1877 – 1884 naar een wedstrijdontwerp van François Baeckelmans. Het vooruitstrevend en innovatief ontwerp ging uit van een paviljoenmodel volgens corridorsysteem met centrale dienstgebouwen en een radiale opstelling van acht ronde ziekenpaviljoenen. De site heeft een grote cultuurhistorische waarde als waarschijnlijk wereldwijd het eerste paviljoenhospitaal met exclusief ronde ziekenpaviljoenen, als de omvangrijkste 19de-eeuwse toepassing van ronde ziekenpaviljoenbouw, en als een van de weinige bewaarde voorbeelden van de ronde paviljoenarchitectuur. De site is opgenomen in de inventaris van het bouwkundig erfgoed.
De Stuivenbergsite is in het s-RSA (2006) geselecteerd onder het Thema Dorpen en Metropool : “Bij het verdwijnen van de huidige functie van de site van het Stuivenbergziekenhuis (…) is een gemengd renovatieproject mogelijk, vergelijkbaar met het project voor de site van het Militair Hospitaal. Voor dit historisch waardevol complex moet nieuwe invulling worden onderzocht, die bestaat uit een combinatie van wonen, woonondersteunende functies, groen en dit gecombineerd met een (mogelijke) vestiging van een psychiatrische instelling voor geïnterneerden.”
In 2012 werd het RUP 2060 definitief vastgesteld door de gemeenteraad. In het RUP 2060 wordt voor de herontwikkeling van de Stuivenbergsite een dubbele verplichting opgelegd : minimum 50% van de site moet ingevuld worden door maatschappelijke functies en minimum 50% van de site moet ingenomen worden door publiek toegankelijke groene ruimte. Vandaag is ongeveer 46% van het terrein bebouwd. Daarnaast is ongeveer 32% ingericht als groene ruimte en 22% als verharde buitenruimte. De huidige situatie voldoet dus niet aan de voorschriften uit het RUP 2060.
Het bestuursakkoord 2013-2018 vermeldt dat “Het Stuivenbergziekenhuis verhuist grotendeels naar een nieuw ziekenhuis aan het Kempisch Dok. Daardoor komt er op Stuivenberg op termijn een oppervlakte van 6 ha vrij. Deze site zal een gemengde invulling krijgen die een nieuwe impuls zal geven aan de wijk 2060.”
Bij de actualisatie van het s-RSA (2018) werd de site geselecteerd als leerproject in het kader van de procesgerichte aanpak voor de vernieuwing van het sRSA binnen het thema ‘Levende stad’, waarbij stadsvernieuwing met een gezonde mix aan voorzieningen (wonen, werken, recreëren, groen, …) op maat van de buurt centraal staat.
Op 2 maart 2018 keurde het college de intentieverklaring tussen OCMW, ZNA, stad Antwerpen en AG VESPA met betrekking tot de herontwikkeling Stuivenbergsite goed.
A. De uitgangssituatie van het stadsvernieuwingsproject
Het Stuivenbergziekenhuis is een echte landmark in Antwerpen Noord. Het gasthuis met ronde ziekenpaviljoenen en omliggende groene open ruimte is een onderdeel van het collectief geheugen van het stad Antwerpen.
3
De ruimtelijke kenmerken van het stadsdeel Antwerpen Noord zijn typisch voor de 19de eeuwse gordel : een hoge bouwdichtheid in voornamelijk kleinere, gesloten bouwblokken, een verouderd woningpatrimonium en een tekort aan (groene) open ruimte. Het stadsdeel Noord is van oudsher een aankomstgebied met een grote diversiteit en een belangrijk aandeel zwakkere socio-economische groepen.
De ligging en de grootte van de Stuivenbergsite samen met de publieke eigendomspositie bieden een unieke uitgangssituatie voor een grootschalig stadsvernieuwingsproject als hefboom voor de verbetering van de woon- en leefkwaliteit van het stadsdeel Antwerpen Noord.
De historische samenhang tussen het gasthuis en de omliggende open ruimte vereisen een overkoepelende ontwikkelingsstrategie voor de herontwikkeling als geheel.
Het stadsvernieuwingsproject wordt als een 100% return-project opgezet. Uit een eerste haalbaarheidsanalyse bleek immers dat uit de ontwikkeling van de site slechts een beperkte meerwaarde voor de publieke grondeigenaars kan gehaald worden.
De ontwikkeling van het project vormt een gezamenlijke inspanning van de betrokken publieke partijen. De samenwerking wordt gesteund op een sterke stedelijke proces- en projectregie. AG VESPA zal haar expertise als project- en procesregisseur in grote, complexe stadsprojecten inzetten bij het ontwikkelen van de site als een ambitieus, haalbaar en duurzaam stadsvernieuwingsproject met een maatschappelijke meerwaarde.
B. De ruimtelijke uitgangspunten
Nieuwe publieke open ruimte als onderlegger voor het stadsvernieuwingsproject
Het ruimtelijk kader uit het RUP 2060 legt vast dat bij herontwikkeling van de Stuivenbergsite minimaal 50% van het terrein als publiek toegankelijke groene ruimte moet worden ingericht.
Het stadsvernieuwingsproject zal dus voorzien in nieuwe groene publieke ruimte in het hart van Antwerpen Noord. Deze publieke ruimte zal een grote meerwaarde hebben op vlak van woon- en leefkwaliteit voor de buurt, de wijk en het stadsdeel.
Voor de nieuwe publieke ruimte wordt het volgende vooropgesteld :
Restauratie en hergebruik van de waardevolle bebouwing als ruggengraat voor het stadsvernieuwingsproject
De historische bebouwing draagt in belangrijke mate bij aan het bijzondere karakter van de site. Door opeenvolgende aanpassingen aan het gasthuis is het historische plan grotendeels verloren gegaan. De sloop van niet waardevolle gebouwen zal het oorspronkelijke plan terug zichtbaar maken en de monumentale waarde van de bebouwing in samenhang met de omliggende open ruimte versterken.
Daartoe is het wenselijk in het stadsvernieuwingsproject :
Nieuwe toevoegingen zijn afgestemd op historische bebouwing
Een gepaste strategie voor nieuwe toevoegingen wordt uitgewerkt waarbij een evenwicht wordt gezocht tussen de monumentale bebouwing en nieuwe toevoegingen. Elke nieuwe toevoeging zal ondersteuning bieden aan de ruimtelijke kwaliteiten van de site.
Het volume aan nieuwe toevoegingen is afhankelijk van de financiële uitkomst om break-even te draaien én van een optimaal evenwicht tussen open en bebouwde ruimte.
C. De programmatorische uitgangspunten
Er wordt een evenwichtige programmatorische invulling uitgewerkt binnen een haalbaar financieel-economisch en organisatorisch model ter ondersteuning van de maatschappelijke doelstellingen. Het RUP 2060 legt op dat minimaal 50% van de bruto vloeroppervlakte een invulling als maatschappelijke functie zal krijgen.
Zorg in brede zin van het woord
Stuivenberg is al meer dan 130 jaar een zorgsite en het thema ‘zorg’ blijft centraal in het stadsvernieuwingsproject. Via het stadsvernieuwingsproject krijgt de (medische) zorgfunctie een nieuwe, bredere betekenis: Stuivenberg wordt een site waar zorg gedragen wordt voor de omliggende wijk en haar bewoners.
De volgende programma-onderdelen worden meegenomen in de verdere uitwerking :
Het onderzoekstraject via de conceptbegeleiding van het Stadsvernieuwingsfonds zal zich o.a. richten op bijkomende (basis)voorzieningen zoals (sociaal) ondernemerschap, sport & ontspanning, voeding, horeca en andere functies die bijdragen aan het versterken van de sociale cohesie, de sociale en economische emancipatie, betere zorg, edm. Lokale en bovenlokale voorzieningen worden meegenomen in het onderzoekstraject.
Er zal op regelmatige tijdstippen gerapporteerd worden aan het college, of haar vertegenwoordigers, betreffende het stadsvernieuwingsproject. Voor agendering op het college zal er ruim op voorhand een afstemming gebeuren op een IKW.
Wonen en werken op de site
Behalve functies en voorzieningen direct gericht op een maatschappelijke meerwaarde zal de site ook ruimte bieden aan wonen en werken.
Het programma voor wonen en werken voor de site richt zich op het aantrekken van sociaal sterkere groepen van buiten de wijk. Ook wordt er, aanvullend op een marktgerichte, residentieel woonprogramma, gezocht naar een aangepast woonaanbod voor de sociale stijgers in de wijk.
Het woonprogramma zal ingeschakeld kunnen worden in de pilootfase voor de invoering van een Antwerps woonmodel waarbij de betaalbaarheid en kwaliteit voor opeenvolgende bewoners op lange termijn wordt gerealiseerd via de horizontale splitsing van het eigendomsrecht.
Kijken over de grenzen van de site
Het project zal over de grenzen van de gasthuissite kijken en op zoek gaan naar zinvolle verbindingen met publieke infrastructuur in de omliggende buurt. Door het zoeken naar coördinatie tussen de verschillende, strategische projecten van publieke actoren in de omgeving rond de Stuivenbergsite worden ruimtewinsten nagestreefd en kunnen eenzijdig georiënteerde projecten omgevormd worden tot gemengde projecten.
D. Participatie en buurtbetrokkenheid
De directe stakeholders maar ook buurtorganisaties en wijkbewoners worden betrokken via een brede participatiestrategie. Het stadsvernieuwingsproject krijgt daardoor naast top-down ook van onderuit vorm en inhoud.
De participatiestrategie zal op verschillende sporen worden uitgewerkt.
E. Tijdelijke invulling
Leegstand en onderbenutting van (delen van) de gasthuissite zijn niet gewenst. Tijdelijke programmatie van de site zal daarom ingezet worden in de stapsgewijze ontwikkeling van het stadsvernieuwingsproject. De werking en het aanbod van tijdelijke invullingen stimuleren de stapsgewijze toe-eigening van de site maar zal – in afwachting van de verhuis van het ziekenhuis in 2020 – steeds afgestemd worden op de werking van het algemeen ziekenhuis. De (beste) kansen voor tijdelijke invullingen zullen zich daarom na het vertrek van het algemeen ziekenhuis eind 2020 aandienen.
Het college keurt de ruimtelijke en programmatorische uitgangspunten voor het stadsvernieuwingsproject voor de Stuivenbergsite goed.