Op 9 juli 2010 (jaarnummer 8556) keurde het college het Masterplan Scheldekaaien goed. In het Masterplan Scheldekaaien wordt de zone van het Bonapartedok en het Loodswezen beschouwd als scharnierpunt tussen de centrale kaaizone en het Eilandje. Het Masterplan Scheldekaaien vormt het raamwerk voor het nieuw openbaar domein dat op de Loodswezensite gerealiseerd wordt. Het deelgebied Loodswezensite omvat in voorliggende opgave de Scheldekaaien vanaf de Bonapartesluis tot aan het Noorderterras.
Op 20 september 2010 (jaarnummer 1134) en op 20 december 2010 (jaarnummer 1713) keurde de gemeenteraad de principeovereenkomst Scheldekaaien goed. De principeovereenkomst regelt de samenwerking tussen de stad Antwerpen en De Vlaamse Waterweg met het oog op de inrichting van de Scheldekaaien conform het Masterplan Scheldekaaien. Voor de heraanleg van de kaaien op de Loodswezensite wordt een realisatieovereenkomst afgesloten tussen de stad Antwerpen, AG Vespa en De Vlaamse Waterweg rond de aanpak, integratie en financiering van de verhoogde waterkering conform de reeds heraangelegde delen van de Scheldekaaien.
AG Vespa verwierf in 2018 een erfpachtrecht op de Loodswezensite van de Vlaamse Regering voor een termijn van 79 jaar om tot een kwalitatieve gebiedsontwikkeling te kunnen komen, passend binnen het Masterplan Scheldekaaien. De looptijd van de erfpacht is afgestemd op de looptijd van de concessie die de stad elders op de kaaien heeft. Momenteel wordt de zakelijke structurering van de Loodswezensite herbekeken tussen stad Antwerpen en Vlaanderen met het oog op de realisatie van een Vlaams Culinair Centrum in het Loodsengebouw. Hierbij zal verdere afstemming gebeuren tussen stad Antwerpen en Vlaanderen inzake uitwerking van het openbaar domein, de waterkering in en langs gebouwen en de huisvesting van de Brabo loodsdiensten.
Op 29 maart 2019 (jaarnummer 2856) besliste het college het projectgebied Loodswezen als zoekzone te definiëren voor een geïntegreerd namenmonument en memoriaal ter herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Dit nieuw verbindend namenmonument moet het mogelijk maken de geschiedenis van de stad te verweven met de hedendaagse beleving ervan, én over te dragen aan volgende generaties bewoners en bezoekers.
Op 25 november 2019 (jaarnummer 652) keurde de gemeenteraad de beheersovereenkomst met AG Vespa 2019-2024 goed met afspraken over de regie van stadsprojecten en uitvoering van openbaar domein.
Op 3 april 2020 (jaarnummer 3084) keurde het college de opdracht aan AG Vespa goed voor het begeleiden van stadsprojecten waaronder de Loodswezensite.
Op 17 juli 2020 (jaarnummer 6227) keurde het college het kader goed voor de aanpak van de parkings op de Scheldekaaien met een doorstart van een technische, financiële en juridische haalbaarheidsstudie voor parking Loodswezen, in afstemming met de ontwikkeling van de Loodswezensite.
Op 16 oktober 2020 (jaarnummer 8583) keurde het college de begeleiding en de aanpak van de gebiedsontwikkeling op de Loodswezensite met een geïntegreerd namenmonument en memoriaal ter herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog goed.
Op 12 februari 2021 (jaarnummer 1193) keurt het college de principes en de randvoorwaarden voor de realisatie van de ondergrondse parking Loodswezen goed.
Op 30 april 2021 (jaarnummer 3433) keurde het college de projectdefinitie voor het openbaar domein en geïntegreerd namenmonument en memoriaal ter herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog op de Loodswezensite goed.
Op 14 januari 2022 (jaarnummer 244) nam het college kennis van de gunning van het ontwerpteam voor de realisatie van het openbaar domein en geïntegreerd namenmonument en memoriaal ter herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog op de Loodswezensite.
Op 17 december 2021 (jaarnummer 10085) keurde het college principieel goed om het Loodswezen en de Boeienloods in te zetten voor de oprichting van het Vlaams Culinair Centrum, rekening houdend met de geformuleerde aandachtspunten inzake afstemming met ontwerp openbaar domein en monument-memoriaal.
De Loodswezensite is gelegen in het noorden van de stad en is een van de zeven deelgebieden die onderdeel zijn van het Masterplan Scheldekaaien. Het projectgebied grenst in het westen aan de Schelde en in het oosten aan de Tavernier- en Van Meterenkaai. In het noorden en het zuiden sluit het aan op de andere deelgebieden van de Scheldekaaien respectievelijk Rijnkaai/Kattendijksluis en het Centraal Deel (van Noorderterras tot Zuiderterras).
In de projectdefinitie goedgekeurd door het college op 30 april 2021 (jaarnummer 3433) werden de ambities en verwachtingen rond de opdracht geformuleerd:
Deze ambities werden vertaald in het schetsontwerp.
Schetsontwerp
Een groen ontwerp met tuinen en een namenmonument met zicht op de Schelde
In het schetsontwerp Loodswezen wordt de kade vergroend als een park met verschillende tuinen en worden de voormalige vlieten (Brouwersvliet, Sint-Pietersvliet en Koolvliet) opnieuw visueel uitgewerkt als een verbinding tussen stad en stroom, genaamd ‘vliettuinen’. Langs weerszijden van de voormalige vlieten wordt het namenmonument geïntegreerd. Langs stadszijde vormen de vliettuinen “de entrees” tot het projectgebied.
Tussenin de drie vliettuinen zijn verschillende zones zichtbaar in het ontwerp: een zone met pocketparken rond het Loodswezengebouw en de Boeienloods, een zone met een grote trappenpartij en een zone met een ligweide. De natte zijde, het overstroombare gedeelte, de kade langs de Schelde, vormt een ononderbroken wandeling van noord naar zuid langs de blauwe steen.
Diverse beplanting
Het ontwerp heeft ook een uitgesproken en duidelijke klimaatambitie. Zo worden er koelteplaatsen ontworpen en is er in het ontwerp ook veel aandacht voor de keuzes van beplanting. De soorten beplanting worden afgestemd op de eigenheid van de plek (lokale groeicondities, beschikbare wortelruimte, standplaats, bezonnings- en vochtigheidsgraad) waardoor de beplanting varieert naargelang de zone. Ze zal anders zijn in de nattere vlietentuinen dan in de pocketparken of in de verhoogde ligweide. Er is in het ontwerp ook aandacht voor intelligent waterbeheer met wadi’s in de vlietentuinen met waterminnende planten.
Het gehele parklandschap draagt bij tot de rust en sereniteit die het namenmonument vraagt, als een soort van stilteplek. Toch is de stedelijke ruimte zo ontworpen dat ze ook ruimte creëert voor ontspanning met een kwalitatief, groen openbaar domein dichtbij het centrum van de stad.
Een namenmonument als onderdeel van het openbaar domein
Met het schetsontwerp werd een geïntegreerd ontwerp opgemaakt dat zowel de doelstellingen uit het masterplan Scheldekaaien combineert met deze voor het namenmonument.
Het namenmonument herdenkt alle slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Antwerpen en omvat een inclusieve namenlijst van alle slachtoffers, ingedeeld in de vier verschillende slachtoffergroepen, met name de slachtoffers van de Holocaust, burgerlijke slachtoffers van nazigeweld, burgerlijke slachtoffers van militair geweld en militaire slachtoffers. Deze namen zullen de indrukwekkende aantallen zichtbaar maken en de omvang weergeven van de verschillende slachtoffergroepen.
De site tussen het Noorderterras en het Bonapartesluis wordt gekenmerkt door enerzijds de unieke locatie langs de Schelde en anderzijds de historische vlieten die het doorsnijden. Deze voormalige binnenstedelijke havens zijn nog zichtbaar in het huidige stratenpatroon van de aanliggende binnenstad. De vlietmuren werden gebruikt als basis voor het ontwerp van het namenmonument.
Zo worden er drie grote verbindingen gemaakt daar waar vroeger het water vloeide. Via deze corridors zal de binnenstad maximaal verbonden worden met de kaaien. De drie vlieten staan haaks op de langsrichting van de Scheldekaaien en bakenen de verschillende deelzones af waar de vaste waterkering opgetrokken wordt: de pocketparken, de Scheldetreden en de ligweide. Daar waar de waterkering niet door vaste structuren wordt gerealiseerd, zoals in de vliettuinen, zal er gebruik gemaakt worden van mobiele keermuren.
De vlieten, die vroeger het water in de historische stad trokken voor de handel, worden zo de basis voor de toekomstige stad, die zich beschermt tegen het opkomende water terwijl het de ruimte vrijmaakt voor meer groen en recreatie op de Scheldekaaien. Het geheugen van de stad wordt zo onthuld, hersteld en vernieuwd.
Namenmonument met zes gedenkmuren tussen drie herinneringstuinen
De zes lineaire muren die op de locatie van de voormalige vlietmuren komen, zijn de uitgelezen plek voor het maken van een namenmonument. De vlieten getuigen van het verleden van de stad en kunnen de herinnering aan de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog verankeren in de geschiedenis van Antwerpen. De vlietmuren worden ingezet als identiteitsdrager om zowel ruimtelijk de relatie tussen de stad en Schelde te versterken, als symbolisch de oorlogsslachtoffers te herdenken.
De gedenkmuren langs de vlieten bakenen drie intiemere herinneringstuinen af. Deze herinneringstuinen brengen verschillende gemeenschappen en generaties samen en stimuleren zo een gebruik als kleinschalige ontmoetingsruimte op de kaai.
De gedenkmuren zijn ontworpen als een expressie van zowel de individualiteit van elk slachtoffer als de collectiviteit van de slachtoffergroepen. De naam van elk slachtoffer wordt op een afzonderlijke natuursteen gegraveerd om de individualiteit van elke getroffene te benadrukken. De verschillende stenen worden per slachtoffergroep langsheen de vlietmuren geplaatst. Het grote aantal afzonderlijke stenen, en dus slachtoffers, zal indrukwekkend zijn en zal zo helpen om het drama van de Tweede Wereldoorlog beter te begrijpen.
Het is de bedoeling om naargelang het aantal geleefde decennia van het slachtoffer, een soortgelijk materiaal te gebruiken. Zo wordt duidelijk hoeveel mensen van elke leeftijd slachtoffer werden. Er ontstaat bovendien ook een verwantschap over de verschillende slachtoffergroepen heen.
De plaatsing van de namen in de vlietmuren nodigt bezoekers uit om een wandeling langs de herinneringstuinen te maken. In totaal zullen de gedenkmuren 336 meter lang zijn en uit meer dan 25.000 gedenkstenen bestaan.
Artikel 138 Decreet Lokaal Bestuur: naast de beslissingsbevoegdheden waarover de districtsraad beschikt op grond van dit decreet, heeft de districtsraad een algemene adviesbevoegdheid voor alle aangelegenheden die betrekking hebben op het district.
In het gemeenteraadsbesluit van 31 mei 2021 (jaarnummer 309) werden de bovenlokale straten en pleinen vastgelegd. Ontwikkelingen (nieuw openbaar domein), mobiliteit en verkeersmaatregelen blijven een bevoegdheid van het college.
Op 25 november 2019 (jaarnummer 652) keurde de gemeenteraad de beheersovereenkomst 2019-2024 tussen de stad Antwerpen en AG Vespa goed. Artikel 6 - 4.4 bepaalt dat AG Vespa publiek domein kan (laten) realiseren. De opdracht aan AG Vespa betreft het plaatsen en uitvoeren van de overheidsopdrachten in eigen naam en voor rekening van de stad Antwerpen. De beleidsbeslissing omtrent het realiseren van het publiek domein ligt bij de stad Antwerpen. De stad Antwerpen legt hierbij tevens het projectbudget vast.
De verschillende zones worden bij voorkeur in één fase gerealiseerd maar kunnen indien nodig opgesplitst worden. De voormalige vlieten worden hierbij niet alleen ingezet om de verbinding tussen Stad en Stroom opnieuw te versterken, maar bieden tevens een kamstructuur voor een gefaseerde ontwikkeling.
De bouw van een ondergrondse parking en de restauratie en invulling van het Loodswezengebouw en Boeienloods in functie van de oprichting van een Vlaams Culinair Centrum hebben hierbij directe impact op de fasering en timing van de omgevingsaanleg en realisatie van het namenmonument.
In de eerste fase wordt de nieuwe waterkering opgetrokken uit vaste en mobiele delen. De vaste elementen omvatten alle muren, trappen, zitbanken en grondlichamen die het water weren tot 9,25m TAW. Om de waterkerende constructies te plaatsen zal de 20ste eeuwse bebouwing (waaronder het Nederlandse Loodswezen) in verlengde van Boeienloods afgebroken worden. De bestaande waterkeringsmuur blijft operationeel tijdens deze werken en wordt pas afgebroken na realisatie van de nieuwe waterkering. Eens deze technische werken afgerond zijn, wordt meteen ook de kaaivlakte aangelegd. De onverharde midden zones tussen de vlietmuren worden als wadi’s geherprofileerd en aangeplant.
Nadat het natte deel van de kade is aangelegd, wordt de infrastructuur aan droge zijde onder handen genomen. De Orteliuskaai krijgt een nieuwe profiel, aansluitend bij het bestaande typeprofiel van de Rijnkaai. Er wordt voor gekozen om de groenstrook tussen zacht- en hard verkeer te maximaliseren door het fiets- en voetpad gebundeld aan te leggen aansluitend de noordelijke aanleg.
Over de volledige lengte van het projectgebied wordt tevens het fietspad verbreed tot 4 m. Voor deze ingreep moest eerst de bestaande waterkering afgebroken worden. Zo wordt de vlotte doorstroom van de verschillende parallelle fluxen onmiddellijk gegarandeerd. Aansluitend op de realisatie van de kaaiweg wordt de overgangszone tussen het namenmonument en Centraal deel van de Scheldekaaien aangelegd. De bus drop-off/on die hier wordt voorzien zal in de toekomst niet alleen het cruiseponton bedienen, maar ook bezoekers naar het namenmonument brengen.
Afhankelijk van de timing, contour en impact van de werken aan de ondergrondse parking kan in voorgaande fasen de realisatie van de draagstructuur voor het namenmonument deels of volledig mee gerealiseerd worden.
De gegraveerde natuurstenen met de namen worden nadien als zelfdragende stapeling voor de waterkeringsmuur van de vlieten geplaatst en kunnen dus ook onafhankelijk van de waterkerende structuur van de vlietmuren uitgevoerd worden. Verder van belang voor de fasering en vooropgestelde timing zijn de tijdige afstemming met de slachtoffergroepen en het lopende onderzoek naar de namen.
De oprichting van een Vlaams Culinair Centrum in het Loodswezengebouw en Boeienloods en de bouw van een ondergrondse parking in deze zone maken dat de omgevingsaanleg hier pas in een latere fase kan gerealiseerd worden. Afstemming tussen de werf van de ondergrondse parking en het herbestemmingsproject (renovatie en Loodswezen en Boeienloods) is hierbij noodzakelijk.
Voor het openbaar domein, project Loodswezen is er in het meerjarenplan 2020-2025 van de stad Antwerpen een budget beschikbaar van 8.137.500,13 EUR inclusief btw op het boekingsadres: SUB_NR/INTERN/5291610000/226/2WNS020201P07231/2SA050610.
Voor het monument en memoriaal is in het meerjarenplan 2020-2025 van de stad Antwerpen een budget beschikbaar van 992.179,00 EUR inclusief btw op het boekingsadres SUB_NR/INTERN/5322600000/270/2BRS020201P09498/2SA070729. Bij aanpassing meerjarenplan 5 wordt dit aangepast naar SUB_NR/INTERN/5322000000/270/2BRS020201A00000/2SA070729. Dit bedrag is voorzien voor de ontwerp- en studiekosten voor het namenmonument en memoriaal.
Middelen voor de effectieve realisatie van het namenmonument en memoriaal zijn momenteel nog niet opgenomen in het stedelijk meerjarenplan. In functie van de aanbesteding van de werken in 2023, samen met deze voor het openbaar domein, dienen bij een volgende aanpassing van het stedelijk meerjarenplan ook de nodige middelen voor de realisatie van het namenmonument en memoriaal mee voorzien te worden.
De districtsraad Antwerpen geeft advies over het project Scheldekaaien Loodswezen – schetsontwerp.