2023_VB_00331 - Maagdenhuis - Kunstcollectie OCMW Antwerpen - Analyse. Collectiebeleid - Cascademodel - Goedkeuring

De raad voor maatschappelijk welzijn keurde op 31 mei 2018 (jaarnummer 397) de principes en uitgangspunten goed voor de geoptimaliseerde werking van het Maagdenhuis wat betreft de publiekswerking en het collectiebeleid. De werking van het Maagdenhuis, die voordien integraal deel uitmaakte van de organisatiestructuur van het OCMW Antwerpen, werd bij besluit van de raad voor maatschappelijk welzijn van 23 september 2019 (jaarnummer 92) sinds 1 januari 2020 overgedragen naar het AG Culturele Instellingen Antwerpen. De kunstcollectie bleef eigendom van het OCMW Antwerpen.

Deze collectie – kunstwerken, artefacten en historisch meubilair – is terug te leiden tot:

• een deel historische kunstwerken die werden verworven sinds de 17de eeuw in opdracht van de voorlopers van het huidige OCMW of door schenkingen en legaten;
• een deel hedendaagse kunst, die eind 20ste eeuw werd verworven door een actief aankoopbeleid van de toenmalige besturen.

Voorliggend besluit bevat het proces van analyse van het collectiebeheer van OCMW Antwerpen en stelt een cascademodel voor om te komen tot een kwaliteitsvolle en effectieve wijze van herbestemming van deze collectie. 

Het directiecomité heeft op 22 juni 2023 (jaarnummer 111) kennis genomen van de stand van zaken van de gemaakte analyse van de kunstcollectie van OCMW Antwerpen en het gebruik van het cascademodel. Daarnaast heeft het directiecomité ook kennis genomen dat er nood is aan een kwaliteitsvolle en effectieve wijze van herbestemmen:

• het borgen van het sociale verhaal, in een correcte combinatie met het Maagdenhuis en de relevante collectiestukken;
• het definitief en kwaliteitsvol onderbrengen van de overige collectie-items;
• het uitdenken van een nieuwe toekomst voor het Maagdenhuis.

Voorliggend besluit bevat het proces van analyse van het collectiebeheer van OCMW Antwerpen en stelt een cascademodel voor om te komen tot een kwaliteitsvolle en effectieve wijze van herbestemming van deze collectie.

De raad voor maatschappelijk welzijn keurde op 23 september 2019 (jaarnummer 92) goed om de werking van het Maagdenhuis over te dragen aan het AG Culturele Instellingen Antwerpen/Erfgoed. De collectie en het gebouwenpatrimonium bleven echter onder de bevoegdheid van het OCMW.

Overeenkomstig artikel 84 §3 1° DLB  is het vast bureau bevoegd voor de daden van beheer over de inrichtingen en eigendommen van het OCMW, in voorkomend geval binnen de door de raad voor maatschappelijk welzijn vastgestelde regels.

1. Analyse

Sinds het begin van de optimalisering van de werking in januari 2018, werden in functie van risicobeheersing, efficiëntie en instandhouding de volgende acties ondernomen:

• analyse van de collectiesamenstelling, -toestand en locatie en in kaart brengen lopende terbeschikkingstellingen en langdurende bruiklenen;
• risico-inschatting met betrekking tot decentraal bewaarde werken, in voormalige OCMW-vestigingen (nu respectievelijk ZiekenhuisNetwerk Antwerpen, Zorgbedrijf en bedrijf Sociale Dienstverlening);
• aansprakelijkheid en verzekeringstoestand;
• terughalen kunstwerken Elzenveld en een aantal decentrale diensten naar het depot van het Maagdenhuis;
• stopzetten langdurige bruiklenen op decentrale locaties.

Al van bij de start van het optimaliseringstraject was er weinig duidelijkheid en transparantie omtrent de collectie. De collectie is verspreid over diverse sites van in tussentijd verzelfstandigde organisaties: 

De volgende vaststellingen werden gemaakt:

1. Op basis van de inventariscontrole werden circa 83% van de 3945 objecten aangetroffen. Voor de ontbrekende items, alle met standplaats extra-muros kunnen we alvast volgende mogelijke oorzaken aangeven:

• Bij de oprichting van ZiekenhuisNetwerk Antwerpen (2004) en Zorgbedrijf (2009) vanuit OCMW Antwerpen, werden geen of onvoldoende afspraken gemaakt omtrent het beheer van de kunstcollectie en werden slechts gedeeltelijke, onvolledige of eenzijdige bruikleenovereenkomsten opgesteld.
• vervuiling van data inventaris (geen eenduidigheid in registratie eenheid/deelitems, bv. servies, muntencollectie, etsenreeks…);
• weggeschonken, gestolen, vernield, als afval verwijderd;
• gestockeerd, verplaatst maar niet te lokaliseren (bij verhuizing, nieuwbouw of renovatie);
• vermengd geraakt met eigendommen bewoners (woonzorgcentra ZBA) en door nabestaanden meegenomen;
• vermengd geraakt met eigendommen bewoners (woonzorgcentra ZBA) en na stockage meegenomen door opkoper.

2. Het grootste deel van de collectie is niet relevant of bruikbaar voor de scenografie en bezoekersbeleving in het kader van de werking van het Maagdenhuis waar geen een op een relatie is tussen verhaal, locatie en collectie.

3. Het behoud en beheer van de overige inventarisstukken betekent zowel in tijd, ruimte als budget een belasting voor de werking en hypothekeert daardoor het potentieel van (de transitie naar) een nieuw concept en aanbod op de site.

Op basis van deze vaststellingen is er nood aan een kwaliteitsvolle en effectieve wijze van herbestemming. Hierbij is het aanbevolen om aandacht te gegeven aan: 

• het borgen van het sociale verhaal, in een correcte combinatie met de site en de relevante collectiestukken;
• het definitief en kwaliteitsvol onderbrengen van de overige collectie-items;
• het uitdenken van een nieuwe toekomst voor de site.

2. Cascademodel 

De collectie kan worden onderverdeeld in drie niveaus:

• Niveau 1: collectiestukken, waaronder de topstukken van de Vlaamse Topstukkenlijst en items die essentieel zijn voor het verhaal van het Maagdenhuis.
• Niveau 2: verschillende categorieën die relevant zijn voor een gerichte, zinvolle herbestemming.
• Niveau 3: collectie-items waarvoor om diverse redenen een uitstroom uit de kunstcollectie van het OCMW Antwerpen aangewezen is. 

De drie niveaus worden onderverdeeld in categorieën op basis van de respectievelijke meerwaarde van deelcollecties of items binnen of buiten het Maagdenhuis. 

Op basis van dit cascademodel zal het Maagdenhuis een nominatieve lijst van de collectie samenstellen en een voorstel doen naar het behoud, herbestemmen en uitstroom van de collectie van OCMW Antwerpen, deze zullen ter goedkeuring worden voorgelegd aan het vast bureau.